नवरात्र - नव शक्तीचा उत्सव

देवीच्या दिव्य ऊर्जेचा उत्सव

या विश्वाची निर्मिती करणाऱ्या शक्तींचे प्रतीकात्मक प्रतिनिधित्व शिव (शुद्ध चेतना) आणि शक्ती (सर्व स्वरूपात ऊर्जा) यांनी केले आहे. विविध ग्रंथ व पुराण कथांमध्ये असे म्हटले आहे की विश्वाची निर्मिती शिव आणि शक्तीच्या मिलनातून झाली आहे. शिव हा पुरुषत्वाचा पैलू आहे आणि शक्ती ही स्त्रीत्वाचा पैलू आहे. शिव म्हणजे जीवन आणि शक्ती ही जीवनशक्ती आहे. प्रत्येकाची एकमेकांच्या अस्तित्वासाठी तितकीच महत्त्वाची आहे. शक्ती ही सर्व कृतींमागील प्रेरक शक्ती आहे - मग ती निर्मिती असो, संरक्षण असो किंवा विनाश असो, तर शिव हा कृतीद्वारे शक्ती प्रकट करणारा 'कर्ता' आहे! शक्तीशिवाय शिव असू शकत नाही आणि शिवा शिवाय शक्ती निरर्थक आहे. विश्वात जे काही आहे ते शिव आणि शक्तीच्या घटकांपासून बनलेले आहे. अशाप्रकारे, पुरुषत्व आणि स्त्रीत्व हे प्रत्येक सजीवाच्या अस्तित्वाचा एक भाग आहेत - मग ते पुरुष असो किंवा स्त्री. ते आपल्या जन्मजात अस्तित्वाचे दोन भाग किंवा पैलू आहेत - एक भाग जो 'क्रिया' करतो आणि दुसरा भाग जो 'क्रिया' मध्ये कार्य करणाऱ्या दुसऱ्या भागाला 'गतिशील' करतो. आपल्या व्यक्तिमत्त्वाच्या पुरुष आणि स्त्रीलिंगी पैलूंमधील संतुलित मिलन हा 'योग' चा आधार आहे.

पृथ्वीवरील जीवन हे नैसर्गिक घटकांद्वारे नियंत्रित होते - पृथ्वी, वायु, पाणी, अग्नि, आकाश किंवा अवकाश. सूर्य, दिवस आणि रात्र, ऋतू जे सर्व पृथ्वीवरील जीवनाचे पोषण करण्यास मदत करतात. जगभरातील मानव एक ना अनेक प्रकारे दैवी नैसर्गिक शक्तींचा उत्सव साजरा करतात. आपल्या संस्कृतीत, या उष्णकटिबंधीय भूमीत, आपण चंद्र दिनदर्शिकेनुसार दिवस आणि रात्र साजरे करतो. चंद्र महिना, 'चंद्रमास' हा पंधरा दिवसांच्या दोन भागांनी बनलेला असतो; अमावस्येचा पहिला भाग, म्हणजे अमावस्येपासून पौर्णिमा जो शुक्ल पक्ष असतो आणि दुसरा भाग  म्हणजे कृष्ण पक्ष जो पौर्णिमा ते अमावस्येपर्यंत असतो. भारताच्या काही भागात - चंद्र महिना पौर्णिमा ते पौर्णिमा मानला जातो.

'नवरात्री' म्हणजे अमावस्येनंतरच्या नऊ रात्री. प्रत्येक चांद्र महिन्यातील पहिले नऊ दिवस आणि रात्री हे स्त्रीलिंगी दिवस मानले जातात, जे देवतेची, स्त्री शक्ती असलेल्या देवींना समर्पित असतात. नववा दिवस म्हणजे नवमी. वर्षाच्या बारा महिन्यांतील प्रत्येक महिन्याच्या नऊ दिवसांच्या काळात 'देवी'चे वेगवेगळया गुण धर्मांचे पालन करण्याचे महत्व आहे. या गुणधर्मांवर अथवा शक्तिच्या या विविध रूपांना ओळखून त्या गुणांवर लक्ष केंद्रित करणे, त्या गुणांचे संगोपन करणे हे उद्दिष्ट या मागे आहे. बारा नवरात्रांपैकी चार नवरात्रांना विशेष मानले जाते आणि या चार नवरात्रांपैकी दोन सर्वात लोकप्रिय नवरात्र म्हणजे - चैत्र महिन्यात साजरे केल्या जाणा-या, वसंत ऋतुतील नवरात्री  (वसंत ऋतू, समृद्धीचे प्रतीक) आणि आश्विन महिन्यातील दुसरे, शरद ऋतूतील नवरात्री (शरद ऋतू - बदलाचे प्रतीक). आश्विन आणि कार्तिक हे महिने दक्षिणायन काळात येतात जिथे पृथ्वीच्या दृष्टिकोनातून- सूर्य कर्क राशीपासून मकर राशीकडे जात असतो - दिवस लहान असतात आणि रात्री मोठ्या असतात, ऋतू मध्ये बदल होतो. हा उन्हाळा किंवा हिवाळा नाही. आश्विनचा चंद्र महिना ऑक्टोबरच्या ग्रेगोरियन महिन्याशी जुळतो. या प्रदेशात 'ऑक्टोबर हीट'चा काळ असतो जेव्हा हवामान उष्ण होते. सुस्त आणि निवांत राहणे सोपे असते. ऊर्जा पुनर्भरणासाठी हा योग्य काळ असतो!

आश्विन महिन्यातील पहिले नऊ दिवस आणि रात्री, आश्विन नवरात्र ही देवी शारदा - शिक्षणाची देवता - यांना समर्पित असते. म्हणूनच, आश्विन नवरात्राला शारदीय नवरात्र असेही म्हणतात. शिक्षण हे मानवांना इतर प्राण्यांपासून मोठ्या प्रमाणात वेगळे करते. शिक्षणामुळे मानवांना उत्क्रांत होण्यास, मूळ अस्तित्वापासून उच्च विचारसरणीकडे जाण्यास, मानवी मन आणि शरीराच्या मर्यादा ओलांडण्यास आणि हळूहळू परमात्म्याच्या जवळ जाण्यास मदत होते म्हणजेच मोक्षाकडे प्रगती करण्यास.

शरद नवरात्र भारताच्या विविध भागात वेगवेगळ्या प्रकारे साजरी केली जाते - पूर्वेकडील भागात ती प्रामुख्याने देवी दुर्गेला समर्पित आहे - ही वाईटावर चांगल्याचा विजय म्हणून साजरा केली जाते कारण देवीने महिषासुर राक्षसाचा - (म्हशीच्या डोक्याचा राक्षस)  पराभव केला होता. जरी काही फरक असले तरी, संपूर्ण देशभरात या उत्सवाचा मुख्य विषय शक्तीच्या नऊ रूपांचा उत्सव साजरा करणे आहे - पहिले तीन दिवस देवी दुर्गा (शौर्य, धैर्य) यांना समर्पित आहेत, पुढील तीन दिवस देवी लक्ष्मीला (संपत्ती किंवा समृद्धी) समर्पित आहेत आणि शेवटचे तीन दिवस देवी सरस्वतीला (ज्ञान आणि बुध्दी) समर्पित आहेत.

दुर्गा, लक्ष्मी आणि सरस्वती, शक्तीची सर्व रूपे, त्रिगुणांचे प्रतीक आहेत - तामस, राजस आणि सत्त्व.

तामस गुण - भौतिक अर्थाने शक्ती, अस्तित्वाची शक्ती, आव्हानांवर मात करण्यासाठी प्रबळ इच्छाशक्तीशी संबंधित आहे. ते सक्रिय कृती, गती, ध्येयाकडे प्रभारी किंवा प्रभारी होण्याशी संबंधित आहे.

राजस गुण - संपत्तीची शक्ती, भौतिक संपादन, उत्कटता, सर्व प्रकारच्या भोगांशी संबंधित आहे.

सत्त्व गुण - देवी सरस्वतीचे अनुयायी ज्ञान, विलोपन किंवा नश्वर शरीराच्या मर्यादा ओलांडण्याचा प्रयत्न करणारे आहेत.

तीन गुणांपैकी कोणत्याही एका गुणाने जगणे शक्य नाही. आपल्याला तिन्ही गोष्टींची गरज आहे, परंतु तिन्ही गोष्टींचा समतोल राखून. म्हणूनच, स्वतःला टिकवून ठेवण्यासाठी गरजेनुसार आणि प्रसंगानुसार आपल्या गुणांवर नियंत्रण ठेवण्याची आणि त्यांचा वापर करण्याची बुद्धी आपल्याला असणे आवश्यक आहे. हे शिक्षण उपवास आणि काही पाळले जाणारे विधी व नियमांचे पालन करून मिळू शकते. 

नवरात्रातील नऊ दिवस आणि रात्री - काही विशिष्ट पदार्थ, मद्यपान किंवा विषय वासने पासून दूर राहणे हे मूलभूत नियम आहेत कारण तुम्ही जे अन्न सेवन करता आणि आवड निर्माण होते त्यामुळे तुमच्या  - तामसी, राजसी आदी  गुणांमध्ये असंतुलन निर्माण होऊ शकते.

नवरात्रानंतरचा दहावा दिवस म्हणजे विजया दशमी - जो विजयाचे प्रतीक आहे, तिन्ही प्रकारच्या इच्छांवर विजय मिळवून आता तुम्ही तुमच्या गरजा संतुलित करायला शिकला आहात. एका प्रकारे ते स्त्रीत्वाच्या या सर्व पैलूंना - शक्तींना - संतुलित पद्धतीने आत्मसात करून सर्व आव्हानांवर मात करण्याचे प्रतीक आहे.

आपल्या संतांनी, विद्वानांनी, गुरुंनी विश्वाचा शोध घेतला, ऊर्जा कशी वाहते आणि तिचे स्वरूप कसे बदलते हे समजून घेतले आणि सामान्य लोकांना त्यांच्या उर्जेचा सर्वोत्तम वापर करण्यासाठी विशिष्ट प्रकारे कृती करण्यास मार्गदर्शन केले. आपल्या सारख्या सामान्य लोकांना, जे शंसारीक आयुष्य जगत असतात , त्यांना या साधु संतां प्रमाणे जीवनाचे सर्व कठोर अभ्यास करण्याची गरज नाही - परंतु आपल्या अस्तित्वाचे  जाणिव पूर्वक ज्ञान करून घेऊन, त्याचे संवर्धन करून, ते साजरे करायला शिकायला हवे. शुद्ध जाणीवेने जगून आणि अशा शांत, आनंदी अस्तित्वाला सकारात्नक उर्जेचे  कवच करून जीवन साजरे करायला हवे. एक उदाहरण द्यायचे झाले तर - सर्व आजारांवर मात करण्यासाठी प्रत्येक व्यक्तीला डॉक्टर असण्याची गरज नाही तर चांगले जीवन जगण्यासाठी आरोग्य आणि स्वच्छतेचे मूलभूत ज्ञान असणे आवश्यक आहे, संतुलित आहार, नियमित आणि मध्यम व्यायाम, त्याच प्रमाणे नवरात्रीच्या या काळाचा फायदा घेऊ इच्छिणाऱ्या व्यक्तींनी मूलभूत नियमांचे पालन केले पाहिजे - विचार आणि कृतीच्या शुद्धतेत जगणे, 'योग्य गोष्ट' करण्याबद्दल ताण न घेता, तुमच्या मनाचे ऐकून आणि वाईट करण्यापासून किंवा वाईट विचारा पासून दूर राहणे आवश्यक आहे- तुम्ही प्रामाणिक पणे खरोखरच मनाचे ऐकले तर तुमचे मन नेहेमीच तुम्हाला योग्य मार्ग दाखवते, त्याचा स्विकार करायला स्वतःला शिकवणे आवश्यक आहे. या जीवनाबद्दल कृतज्ञ रहाणे आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे हे जीवन मानवी रूपात साजरे करणे हेच या नवरात्रोत्सवाचे उद्दिष्ट आहे. नवरात्रीच्या या नऊ रात्री, तुमची ऊर्जा ‘एक्सप्लोर’ करा आणि देवींकडे सकारात्मकतेचा आशीर्वाद मागा. उपवास शरीर शुद्ध करण्यासाठी, स्वतःला पुन्हा ‘जिवंत’ करण्यासाठी केला जातो. जेव्हा आपण जुने काढून टाकतो तेव्हाच आपण स्वतःला नवीनतेने भरू शकतो.

तर, येणाऱ्या नऊ दिवसांमध्ये - प्रत्येक दिवसाचे महत्त्व आणि प्रत्येक दिवसाच्या शक्तीच्या नऊ रूपांपैकी एक असलेल्या देवीला कसे प्रसन्न करायचे ते समजून घेऊया.

उर्जेचे नऊ रूप - ज्यांना नवदुर्गा असेही म्हणतात -

देवी शैलपुत्री - शैल पर्वताची कन्या

देवी ब्रह्मचारिणी - भक्ती आणि तपश्चर्येची देवी

देवी चंद्रघंटा - दैत्यांचा नाश करणारी देवी

देवी कुष्मांडा माता - वैश्विक अंड्यांची देवी

देवी स्कंद माता - मातृत्व आणि मुलांची देवी

देवी कात्यायनी माता - शक्तीची देवी

देवी कालरात्री - शुभ आणि धैर्याची देवी

देवी महागौरी माता - पवित्रता, शांती आणि पूर्णतेची देवी

देवी सिद्धिधात्री - अलौकिक शक्तींची देवी .

नवरात्रीचा पहिला दिवस उद्यापासून सुरू होत आहे - २२ सप्टेंबर २०२५

(सर्व चित्रे स्त्रोत- गुगल इमेजेस व आंतरजाल)

देवी शैलपुत्री - उद्या - २२ सप्टेंबर २०२५ हा आश्विन महिन्याचा पहिला दिवस आहे. अमावस्येनंतर चंद्राची पहिली चंद्र कोर असते, तेव्हा आश्विन शुक्ल प्रतिपदा असते. नवरात्रीचा पहिला दिवस पर्वताची कन्या ('शैल') ('पुत्री') ला समर्पित आहे, येथे उल्लेख केलेला पर्वत हिमावत आहे ज्याची कन्या पार्वती आहे. ती 'शिवाची शक्ती' आहे.

देवी 'नंदी' या बैलावर स्वार होते. देवीचे फक्त दोन हात आहेत. तिच्या उजव्या हातात त्रिशूळ आहे आणि तिच्या डाव्या हातात कमळ आहे, तिच्या कपाळावर चंद्रकोर चमकते. देवी आध्यात्मिक विकासासाठी शक्ती देते. ती 'मूलाधार चक्र' - मूळ चक्र ज्यापासून उत्क्रांती प्रक्रिया सुरू होते त्याचे नियमन करते म्हणून नवरात्रीच्या पहिल्या दिवशी देवी शैलपुत्रीची पूजा केली जाते. मूलधार चक्र आपल्याला पृथ्वीशी जोडते. या शक्तीच्या जागृतीनंतर, आपण आपल्या मूलभूत इच्छांपासून वर विजय मिळवतो जेणेकरून आपण अध्यात्माच्या उच्च क्षेत्रात प्रवेश करू शकतो. म्हणून, या पहिल्या दिवशी आपण देवी शैलपुत्रीला समर्पित मंत्राचा जप करताना मूलधार चक्रावर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. देवी शैलपुत्रीची पूजा केल्याने आपल्याला आरोग्य, संपत्ती आणि आध्यात्मिक वाढ मिळते. देवी शैलपुत्रीचे मंदिर भारतातील उत्तर प्रदेश राज्यातील वाराणसी येथे आहे.

देवी शैलपुत्रीची पूजा कशी करावी -

पूजा सुरू करण्यापूर्वी, आपले मन आणि शरीर शुद्ध करण्यावर लक्ष केंद्रित करा, आपल्या मनात स्वच्छ, सकारात्मक विचार ठेवा, कोणत्याही जबरदस्तीने दु:ख बाळगू नका किंवा पूजा करू नका. तुमचे मन आणि शरीर चांगले विश्रांती घेतले पाहिजे.

पूजा - जर तुम्ही पारंपारिक पद्धतीने घटस्थापना करत असाल, तर तुम्ही ते करू शकता किंवा पाण्याने भरलेला कलश ठेवू शकता आणि त्यावर नारळ ठेवू शकता.

केशरी रंग हा देवीचा आवडता रंग असल्याने, वेदीवर देवी शैलपुत्रीचा फोटो शक्यतो नारंगी रंगाच्या कापडावर ठेवा. तुम्हालाही या रंगाचे कपडे घालायचे असतील तर घाला कारण हा रंग चैतन्य आणि शक्ती देते. तसेच तिचे आवडते जास्वंदीचे फुले देखील अर्पण करा.

नैवेद्य - देवीला प्रसादात बदाम खीर किंवा फळे अर्पण करता येतात.

दुर्गा सप्तशती मंत्र किंवा पर्यायीपणे श्री सिद्ध कुंजिका स्तोत्र पठण करा आणि 

देवी शैलपुत्रीचा मंत्र जप करा - 

- ॐ ऐं ह्रीं क्लीं शैलपुत्र्यै नमः ।

(‘Om Aim Hreem Kleem Shailaputri Namah’)

मूलाधर चक्राचे ध्यान करा आणि तुमच्या आरोग्यासाठी, संपत्तीसाठी आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे - तुमच्या आध्यात्मिक विकासासाठी देवी शैलपुत्रीचा आशीर्वाद मागा.

जर तुम्ही उपवास करत असाल तर तुम्ही फक्त उपवासासाठी असलेले अन्न, फळे आणि दूध खाऊ शकता.

देवी शैलपुत्री तुम्हाला आरोग्य, संपत्ती आणि आध्यात्मिक विकास देवो! 🙏🙏🙏

- ज्योतिषाचार्य डॉ.अनुपमा रहाळकर